WYKŁADY

Cykl wykładów z historii teatru zainicjowany we wrześniu 2008 r. pozwolił uczestnikom Wszechnicy poszerzyć wiedzę z zakresu technik teatralnych i sposobów postrzegania, odczuwania sztuki teatru na przestrzeni wieków, poznać najważniejsze nazwiska na teatralnej mapie Polski. Od stycznia 2011 r. spotkania będą dotyczyć najnowszej historii teatru, tej, którą teraz zapisujemy na kartach dziejów. Przed wybranymi repertuarowymi spektaklami Teatru Polskiego badacze nowych zjawisk we współczesnym teatrze będą przybliżać najciekawsze teatralne tendencje w oparciu o konkretne spektakle. Do wygłoszenia wykładów chcemy zaprosić wybitnych historyków teatru z całego kraju.

29 listopada (sobota), godz. 13.00

Foyer Sceny im. Jerzego Grzegorzewskiego Teatru Polskiego we Wrocławiu

Wykład Jarosława Freta poświęcony twórczości Jerzego Grotowskiego

Jerzy Grotowski (1933-1999) - reżyser teatralny, praktyk i teoretyk kultury, badacz zachowań ludzkich w sytuacjach metacodziennych. Wraz z Ludwikiem Flaszenem objął w 1959 roku Teatr 13 Rzędów w Opolu i przekształcił go w Teatr Laboratorium, w którym ucieleśnił ideę "teatru ubogiego", wyłożoną najpełniej w klasycznej książce "Ku teatrowi ubogiemu" (1968), zredagowanej przez Eugenia Barbę. Idea ta kładła nacisk na zasadniczy element każdego wydarzenia teatralnego: zintensyfikowaną obecność aktorów i widzów we wspólnej przestrzeni - kształtowanej do każdego przedstawienia na nowo. Peter Brook nazwał Grotowskiego "wyjątkowym", ponieważ "od czasów Stanisławskiego nikt na świecie nie badał natury aktorstwa, jego znaczenia, jego procesów duchowo-fizyczno-emocjonalnych tak dogłębnie i całkowicie, jak Grotowski".

Teatr Laboratorium, kierowany przez Grotowskiego i Flaszena, nie był teatrem w tradycyjnym sensie, lecz instytutem ukierunkowanym na badanie sztuki teatralnej, a zwłaszcza sztuki aktora. Jego działalność skupiała się na wielkich tekstach klasycznych (zarówno polskich pisarzy romantycznych: Mickiewicza, Słowackiego i Wyspiańskiego, jak Marlowe'a i Calderona), których rola w Polsce bliska była mitycznym tekstom kultury. Inscenizacje Grotowskiego polegały na dokonywaniu wiwisekcji tychże mitów.

W pracy z aktorem Grotowski nie skupiał się na zdobywaniu umiejętności - kładł nacisk na eliminowanie blokad i nazywał swoje podejście via negativa, uznając, że na tej "negatywnej" ścieżce człowiek może dokonać "aktu całkowitego", o którym mówił: "Jest to akt ogołocenia, zdarcia codziennej maski, eksterioryzacji. Ale nie po to, aby «się pokazać», bo zamieniłoby się to w ekshibicjonizm. Jest to poważny i uroczysty akt ujawnienia się. Aktor musi być gotów do całkowitej szczerości. Przypomina to krok w stronę szczytu, na jaki wspina się organizm aktora, gdzie łączą się świadomość i instynkt". Fenomen ten zyskał najpełniejszą realizację w wyniku jego współpracy z Ryszardem Cieślakiem nad Księciem Niezłomnym (1965) oraz z całym zespołem nad Apocalypsis cum figuris (1968/69).

W latach 70. Grotowski swoimi projektami parateatralnymi poszerzał granice teatru. W prowadzonych wówczas działaniach podział na aktorów i widzów ulegał zatarciu, powstawał zaś wspólny obszar spotkania - dziedzina kultury czynnej. Głównym elementem tego etapu prac było badanie warunków, w których człowiek działa prawdziwie i z całkowitym oddaniem - osiągając pełnię indywidualnego potencjału ludzkiego i twórczego.

Pod koniec lat 70. Grotowski badał techniki rytualne wywodzące się z różnych tradycji źródłowych. W ramach prowadzonego przez siebie projektu Teatr Źródeł, realizowanego z międzynarodową grupą uczestników z "różnych kontynentów, kultur i tradycji", pragnął zgłębiać działania, które "przywracają nas, żródłom życia, bezpośredniej, pierwszej jakby percepcji, organicznemu, źródłowemu doznawaniu życia, istnienia, obecności". Dzięki temu podejściu Grotowski stał się jednym z prekursorów rozpoznających punkty przecięcia teatru i antropologii.

Od 1986 roku do swej śmierci Grotowski poświęcił się poszukiwaniom określanym mianem "Sztuka jako wehikuł". Skupiają się one na działaniach powiązanych z bardzo starymi pieśniami, które pełniły funkcje rytualne i mogą wywierać bezpośredni wpływ na - jak ujął to Grotowski - głowę, serce i ciało działających, z pieśniami, które umożliwić mogą przejście od energii witalnej do energii bardziej subtelnej. Grotowski napisał także: "Kiedy mówię o [...] Sztuce jako wehikule, odwołuję się do wertykalności. [...] Nie idzie o to, by się wyrzec części naszej natury; wszystko winno trzymać swe miejsce naturalne: ciało, serce, głowa, coś, co znajduje się «pod naszymi stopami» i coś, co znajduje się «ponad głową». Wszystko jak linia wertykalna, i ta wertykalność powinna być rozpięta między organicznością i the awareness. Awareness to znaczy świadomość, która nie jest związana z mową (z maszyną do myślenia), lecz z Obecnością".

W 1996 roku Grotowski zmienił nazwę Workcenter of Jerzy Grotowski na Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards, potwierdzając tym samym wyjątkowe znaczenie swej współpracy z Richardsem. W ostatnim okresie swych życiowych poszukiwań Grotowski zajmował się kwestią przekazu: "Moja praca z Thomasem Richardsem ma charakter «przekazu». Przekazuję mu to, do czego doszedłem w swym życiu: wewnętrzny aspekt pracy". Obecnie, prowadzący Workcenter Richards kontynuuje i rozwija poszukiwania. Mario Biagini, kluczowy członek zespołu niemalże od momentu założenia Workcenter, w 2003 roku przyjął funkcję współdyrektora.

Drogę swojego życia i swej pracy Grotowski nakreślił ponownie jako profesor Collège de France w serii wykładów "Linia organiczna" w teatrze i w rytuale (1997-1998).

Jarosław Fret - założyciel i lider Teatru ZAR. W latach 1999-2002 wraz z Kamilą Klamut zrealizował szereg wypraw do Gruzji, Armenii, Grecji i Iranu, prowadząc poszukiwania w obrębie najstarszych form muzyki religijnej chrześcijańskich kościołów wschodnich. Prowadził warsztaty teatralne m.in. w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Włoszech i Brazylii. Realizator pierwszego na świecie filmu dokumentalnego poświeconego Mandejczykom - jedynej przetrwałej do naszych czasów starożytnej grupie gnostyckiej, zamieszkującej południową część Iranu. W latach 1993-1995 związany z Ośrodkiem Praktyk Teatralnych "Gardzienice". Współredaktor specjalnego rocznika "Pamiętnika Teatralnego" poświęconego Jerzemu Grotowskiemu, wydanego przez Instytut Sztuki PAN (Warszawa 2000-2001). Od 1995 roku pracował w Ośrodku Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, od lutego 2004 pełniąc funkcję dyrektora. Od stycznia 2007 dyrektor Instytutu im. Jerzego Grotowskiego.